БАЛАҒА ИСИМ ҚОЙЫЎ МEНЕН БАЙЛАНЫСЛЫ ЫРЫМЛАР (Қарақалпақ халық дәстанлары мысалында)

БАЛАҒА ИСИМ ҚОЙЫЎ МEНЕН БАЙЛАНЫСЛЫ ЫРЫМЛАР

(Қарақалпақ халық дәстанлары мысалында)

Палымбетов Камалбай Сарсенбаевич

д-р филол. наук, доц., Каракалпакский научно-исследовательский институт гуманитарных наук Каракалпакского отделения Академии наук

Республики Узбекистан, Каракалпакстан, г. Нукус

SIGNS AND TRADITIONS ASSOCIATED WITH THE CHILD'S NAME

(Using the example of Karakalpak folk epics)

Kamalbai Palymbetov

Doc. Philol. sciences., Associate Professor, Karakalpak Scientific Research Institute of Humanities, Karakalpak Branch of the Academy of Sciences

Republic of Uzbekistan, Karakalpakstan, Nukus

АННОТАЦИЯ

В данной статье говорится о мотиве имя наречения в сюжетах каракалпакских народных эпосов и обрядах, используемых при этом. С незапамятных времен наши предки верили в божественную силу имен и в их способность определять судьбу человека. У некоторых народов севера Сибири считалось даже, что имя и дух – одно целое. Вот почему в былинных эпосах обряд имя наречения происходил в торжественной обстановке, ради этого события устраивали большой пир. Как рождение ребенка представлялось для людей необычным явлением, точно так же процесс наречения именем ребенка тоже был для них чудодейственным. Бродячий аскет-мистик из неведомой дали оповещал, как назвать родившегося дитя, или эта возможность предоставлялась странствующему дервишу. Они связаны с особым ритуалом в верованиях и пониманиях народа.

ABSTRACT

This article refers to the motive of the name of the name in the plots of Karakalpak folk epics and the rituals used in this. From time immemorial, our ancestors believed in the divine power of names and in their ability to determine the fate of man. Some peoples of the north of Siberia even believed that the name and spirit are one. That is why in epic epics the rite of the name of the name took place in a solemn atmosphere, for the sake of this event they arranged a big feast. As the birth of a child seemed to be an unusual phenomenon for people, in the same way the process of naming a child by the name was also miraculous for them. A wandering ascetic-mystic from the unknown was given to notify what to call the born child, or this opportunity was provided to the wandering dervish. They are associated with a special ritual in the beliefs and understandings of the people.

Ключевые слова: дастан, герой, богатырь, традиция, мотив, имя, приметы, суеверия.

Keywords: dastan, hero, hero, tradition, motive, name, signs, superstition.

Дәстанларда халықтың үрп-әдети, дәстүри, турмыс-тиришилиги, жасаў жағдайы, қоршаған орталыққа, зат ҳәм қубылысларға көзқарасы сәўлелениў менен бирге, олардың өзлери жасап турған материаллық дүньяға исеними, инанымы, түсиниги ҳәм ой-пикири бериледи. Бул ҳалат дәстанның пүтин қурылысында, сюжетлик мазмунында айқын көринис табады. Сонлықтан да, әййемги дәўирлерден  баслап халықтың психологиясынан беккем орын алған жақсылықтан үмит етиў яки жаманлықтан, түрли бәле-қәде, кесапаттан қорқып ырым етиў ҳәм оннан сақланыў ушын оған қарсы әмел етиў сыяқлы көзқарас дәстанлардың мазмунында сәўлеленеди. Олар сюжетти раўажландырыўда, идеяны ашып бериўде ҳәм конфликтти пайда етиўде, қаҳарманлардың унамлы, унамсыз образларын ашыўда қолланылады. Мысалы, дәстанлардағы ғайры-тәбийий ҳалатта туўылған балаға (бул бала халық идеалындағы қаҳарман, халық батыры болады)  исим қойыў мотивин алып қарайық. Дәстан экспозициясынан орын алатуғын перзенттиң туўылыўы, оған мүнәсип исим (ат) қойыў мотиви арқалы, халықтың әсирлик арзыў-әрманы, идеал қаҳарманның дүньяға келиўи сүўретленеди.

Дәстанларда ғайры - тәбийий ҳалатта дүньяға келген балаға исим қойыў деталын сүўретлеўде тарийхый ҳәм турмыслық ўақыялар да, халықтың әййемги дәўирлердеги исеним ҳәм түсиниклери де өз сәўлелениўин табады. Әййемнен-ақ түркий ата-бабаларымыз исимлердиң илаҳий қүдиретине, олардың инсан тәғдирин белгилейтуғынлығына исенген. Ҳәттеки, айырым Арқа Сибирь халықларында ат ҳәм руўх бир деп қаралған [1, с.44]. Сонлықтан да, дәстанларда туўылған балаға исим қойыў мәресими салтанатлы жағдайда үлкен той, жыйын менен  өткериледи. Баланың ғайры-тәбийий ҳалатта дүньяға келгени сыяқлы, оған исимди қоятуғын да илаҳий күшке ийе, ғайыптан келген қәлендер яки ел гезген дәрўиш қояды. Соңынан олар батырлардың «пири» болып шығады. Дәстаннан мысал келтирейик, мысалы, «Бозуғлан» дәстанында: «Дәрўишалиның ҳаялы кекиллери зербарақ, айдары алтын ат басындай ул туўды. Қариялар ойласып «қырқ күншилик боздан нышан пайда болған» деп балаға Бозуғлан деп ат қойды» [2, с.13]. Ал, «Шәрьяр» дәстанында балаларға ат қойыў мәресими былайынша бериледи: Адамлар үш күнге шейин ат қойды, ҳеш қайсысы унамады, жыйналған адамлар ат қоялмай, дегбирлеринен састы, сол ўақытларында басында ғула, ийнинде жәнде, изинде қырық адамы бар бир қәлендер тап болды [3, с.164-166].  Ол:

Ал улыңның аты деп:

- Жети журттың султаны,

Жети ықлымның ол ханы,

Журтқа султан болсын деп,

Атын Шәрьяр қояман.

Ол қызыңның аты деп,

Перилердиң пайқалы,

Көп периниң масканы,

Периге маскан болсын деп,

Атын Әнжим қояман.

Көринип турғанындай ғайыптан келген қәлендер үлкен үмит ҳәм жақсы нийетте ырым етип балаларға исим қояды.

Енди балаға исим қойыў мәрсесими «Қоблан» дәстанының Есемурат жыраў вариантында басқаша бериледи. Онда: «Жыйналған алымлар, отырған ғаррылар, уллысы-кишиси болып барлық адамлар, баланы ортаға әкелип, ҳәмме мәсләҳат пенен пуқаралар, алымлар, ғаррылар баланың реңин қарабәрең көрип, Қубыл болсын деп ат қойды» [4, с.27], – делинеди. Бунда балаға қойылған Қубыл исми қәте еди. Дәстанды жырлаўшылар баланың ҳақыйқый исмин еле бала туўылмай атырып-ақ қойған Қызыр Ильяс пир бабасы екенлигин, сонлықтан пир менен батырдың таўда ушырасыўы ҳәм Қызыр Илъяс пирдиң балаға(батырға) ҳақыйқый исминиң Қоблан екенлигин айтып, батырлық исимди бериўи шеберлик пенен сүўретленеди. Тарийхтан мәлим ертедеги көшпели дала халықларына тән әййемги дәстүрлердиң бири бала туўылғанында емес, ал, биринши ерлик көрсетип, қан төккеннен кейин оған екинши рет ат қойылыў мәресими сақланған. Бул дәстүр ҳаққында Алтай ертеклерин изертлеўши В.Вербицкий: «Исим туўылыўдан-ақ емес, ал батыр өз бойында күшти сезген ҳәм оны саўашта көрсетиўге таярланып атырған ўақытта қойылады» [5, с.145], – деп жазады. Сондай-ақ, усыған уқсас мағлыўматты Грек тарийхшысы Геродот Едил бойында жасаўшы сармат аланлар елинде жаў менен урысып қан төкпеген бирде-бир қыздың ерге шығыўға ҳақысы жоқ болғанлығы ҳаққында баянлайды [6, с.276]. Усындай мағлыўматлар менен Орта әсирлердиң жазба естелиги «Қорқыт ата китабы»ның сюжетинде де танысамыз. Тарийхый дәреклердеги ҳәм жазба естеликлердеги биринши атын (исми) бала туўылғанында, ал, екинши атын (исми) қан төгип ерлик көрсеткеннен соң қойыў дәстүрлери «Алпамыс» дәстанының қарақалпақша Қурбанбай жыраў, өзбекше Фазыл Юлдаш вариантларында айқын сәўлеленген [7, с.9]. Ҳәттеки, түрки қағанаты дәўириниң тасларға ойып жазылған естелиги «Орхон-Енисей» жазыўларындағы текстен Қултегинниң исми де батыр адамларға қойылатуғын ат (исим) екенлиги менен танысамыз [8, с.40].

Усы тарийхый ҳәм жазба әдебий мағлыўматларға қарағанда, «Қоблан» дәстанындағы Қубыл баланың ҳақыйқый батырлық исми емес, ол дәслепки қойылған аты (исим), сонлықтан, Қубыл он бир жасқа келип, өспирим жасына жеткенде, дәслепки батырлық белгилер пайда болады, соң, таўда Қызыр Ильяс пир бабасы ушырасып ҳақыйқый, шын исми Қоблан екенин айтады. Мысалы, пири: «Туўмастан бурын, шырағым, Ол атыңды қойғанбыз, Қоблан болсын дегенбиз, Қубыл емес атыңыз, Рас атың Қобланды [9, с.22]. Солай етип, «Қоблан» дәстанында бала туўылғанында биринши исмин, ал, қан төгип ерлик көрсеткеннен соң екинши исмин қойыў дәстүри өзгертилген түринде бериледи. Усындай сүўретлеў «Манас» дәстанының Саяқбай жыраў вариантында да ушырасады, онда Жақып жылқыға келип уйықлағанда түсине Қызыр енип «Балаңның атын Манас қой бирақ, он екиге келгенше «Манас» деп атама», – дейди. Ал, «Қоблан» дәстанында Қыдырбайдың түсине енген Қызыр туўылған баланың исмин «Қоблан деп қойшы өзини» дейди ҳәм жоқарыда айтып өткенимиздей Қобланның ҳақыйқый исми он бир жасында айтылады. Демек, ески түрки халықларында бала туўылған пайтынан баслап европа халықларындағы сыяқлы өмириниң ақырына шекем меншикли бир атты ийелемеген. Түрклерде адам атлары олардың  жәмийеттеги социаллық жағдайларына байланыслы қойылып, бала гезинде лақап, жигитлик шағында дәреже, ересек адамларға атақ меншикли ат есабында койылғанлығы ҳаққында мағлыўматар бар [10, с.92]. Саҳра далаларындағы жаўынгер түркий қәўимлердиң турмысында дәстүрлер, әсте-әқырынлық пенен исимлерди қойыўда айырым ырымлардың пайда болыўына да алып келген болыўы керек.

Дәстанлардағы батырға екинши рет ат(исим)тың қойылыў мотиви ҳаққында илимпаз Ж.Эшонқулда өз пикирлерин билдиреди. Ол: «Әййемги мәресимлерде, әсиресе, шаманлықларда мәресимнен соң қаҳарманға екинши исим берилген. Бул бириншиден, шаманның еренлер тәрепинен таңланғанлығын ҳәм руўхый камалатқа жеткенлигин билдирсе, екинши тәрептен, оның басқа көриниске киргенлигин, магиялық қүдиретке ийе болғанлығын да көрсеткен. Бүгинги күнде де республикамыздың қубла ўәлаятларында айырым шаңарақларда ул перзент туўылса оны «арқалық» екен деп ҳәмде көринер-көринбес бәлелерден, ҳәр қыйлы жаман рухлардан асыраў мақсетинде балаға дәслеп жалған исим бериледи. Егер усындай қылынбаса, ол кеселликке шатылыўы мүмкин деген көзқарас бар. Мәлим бир мүддеттен соң кишигирим мәресим өткерилип, балаға ҳақыйқый исим қойылған» [11, с.96-97]. Демек, айырым адамлар исимлерди ырым етип қойған. Қарақалпақ халқында «Тил суқтан аман болсын деген ырым менен гейбиреўлер балаларына ерси атларды да қояды» [12, с.10]. Адамлар бәрқулла исим арқалы жақсы нийетиниң амелге асыўын күткен. Мысалы, шаңарақта қыз туўыла берсе, ырым етип, ендигиси ул болсын деген нийетте Улдай, Улбосын, Тоқтагүл, Тоқташ, Тоқтасын сыяқлы т.б. исимлер ырым етилип қойылған.  

Белгили болғанындай үрп-әдет, салт ҳәм дәстүрлер халық аўызеки дөретиўшилигиниң әййемги қатламын қурайды. Халықтың дәстүрине байланыслы мәрсесимлер фольклорда, соның ишинде адам туўылғанынан баслап, пүтин өмири даўамында өткизилетуғын ҳәр қыйлы әдет, үрплер, дәстүрлер, ырымлар, тыйымлар, салт мәресимлер, айтым ҳәм алғыслар өз сәўлелениўин тапқан. Солай екен, халықтың тарийхы, турмыс-тиришилиги өзинде жәмленген дәстанларда инсан дүньяға келгеннен баслап исленетуғын дәстүрлерди ҳәр қыйлы ырымларды ушаратамыз.

Әдебиятлар дизиси:

1. Сайымбетов О. Қарақалпақша адам атларының қойылыў өзгешеликлери // Қарақалпақ тил билиминиң гейпара мәселелери. Нөкис: Билим, 1994.
2. Қарақалпақ фольклоры. Көп томлық.  XIХ том. «Бозуғлан», «Гүлистан», «Қыз Палўан», «Қараман». Нөкис: Қарақалпақстан, 1989. 
3. Қарақалпақ фольклоры. Көп томлық.  XIII том. «Шәрьяр». Нөкис: Қарақалпақстан, 1984.
4. Қарақалпақ фольклоры. Көп томлық. Т. VIII. «Қоблан». Нөкис: Қарақалпақстан, 1982.
5. Вербицикий В.И. Алтайские инородцы. Москва: Горно-Алтайск, 1993.
6. Геродот. История в девяти книгах. Ленинград: Наука, 1972.
7. Алпомиш. Ўзбек халқ достонлари. Тошкент: Ўзбекистон, 1992.
8. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М.-Л.: АНСССР, 1951.
9. Қарақалпақ фольклоры. Көп томлық. «Қоблан». Т. VIII. Нөкис: Қарақалпақстан, 1982. 
10. Гумилев Л.Н. Қадимги турклар. – Тошкент: Фан, 2007.
11. Эшонқул Ж. Ўзбек фольклорида туш ва унинг бадиий талқини. Тошкент: Фан, 2011.
12. Халық ырымлары. Нөкис: Қарақалпақстан, 1993.