ЗАР ЗАМАН ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ РУХ - МӘДЕНИ КОД КОНТЕКСІНДЕ

ЗАР ЗАМАН ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ РУХ - МӘДЕНИ КОД КОНТЕКСІНДЕ

Кульбаева Дина Дуйсебаевна

филос. ғылым. канд.,доцент, М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті,

Қазақстан, Тараз қ.

Куандыкова Эльмира Джамбуловна

аға оқытушы, М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті,

Қазақстан, Тараз қ.

Мусабекова Гаухар Курманбековна

аға оқытушы, М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті,

Қазақстан, Тараз қ.

IN THE CONTEXT OF THE NATIONAL SPIRIT - CULTURAL CODE IN THE PHILOSOPHY OF ZAR TIMES

Dina Kulbaeva

Elmira Kuandykova

Gauhar Musabekova

АННОТАЦИЯ

Мақалада мәдени кодтың мәні  мен  маңызы  айшықталынады. Сонымен қатар, зар заман философиясындағы ұлттық рух - мәдени код контекстінде  талданады. "Код" ұғымы таза ғылыми-техникалық ортада пайда болды. Оның мәні жасанды тілдердің шифрын ашуда. Физикалық тұрғыдан алғанда, ол-шифрлау, транскрипциялау, тасымалдау және ақпаратты сақтау үшін жүргізілетін белгілер жүйесі және ережелер жиынтығы [1]. Код ұғымы алғаш рет техникалық, математикалық, кибернетика салаларында, генетикада пайда болды. Бұл салаларда код белгілі бір белгілер жүйесі болып табылады, оның көмегімен белгілі бір ақпаратты оқуға және беруге болады. Код негізінен оңтайландыру функциясын орындайды, бұл ақпараттың үлкен көлемін бірнеше белгілерге сыйғызуға мүмкіндік береді. Мәдениеттануда мәдени код ұғымы әлемнің мәдени бейнесін түсінудің кілті ретінде қолданылады. Мәдени код мәдени құбылыстардың (мағыналар, белгілер, рәміздер, нормалар, мәтіндер, рәсімдер және т.б.) терең мағынасын ашуға көмектеседі.

Кілт сөздер: Мәдени код, ұлттық рух, құндылық, ұлттық мәдениет

Зерттеу жұмысының өзектілігі мен мақсаты. Код белгі мен мән арасындағы байланысты қамтамасыз етеді, белгілі бір мәдени құбылыстардың нені білдіретінін түсінуге көмектеседі. Кодтың өзі даму процесінде де өзгеруі мүмкін, жеңілдету, күрделендіру, символдық жүйені өзгерту және т.б. Мәдени код-мәдениеттің осы түрін түсінудің кілті, халықтарға ата-бабаларынан қалған ерекше мәдени ерекшеліктер, мәдениетті анықтауға мүмкіндік беретін белгілі бір формада кодталған ақпарат екенін ескерсек, жұмыстың өзектілігі де арта түседі [2]. Өйткені, ұлттың мәдени коды-мәдени менталитеттің көрінісі. Ол халықтың ұлттық бейнелері, тілі, руханилығы, дәстүрлері мен құндылықтары негізінде қалыптасады. Мәдени код ұлттың генотипін анықтайтын құрылым ретінде жеті негізгі буыннан тұрады, олардың әрқайсысы жалпы тәуелсіз мәдени құбылысты білдіреді: мұра, дәстүр, әдет-ғұрып, тіл, отбасы, өмір салты, мерекелер. Мәдени код - мәдениетті анықтауға мүмкіндік беретін кодталған ақпарат: адам, қала, ұлт. Ұлттың мәдени коды оның өзіндік ерекшелігін білдіретіндіктен, зерттелетін мәселенің негізгі мақсаты - зар заман философиясында ұлттық рухты мәдени код контекстінде айшықтау болып табылады.

Мәдени код - халықтарға ата-бабаларынан қалған ерекше мәдени ерекшеліктер, мәдениетті анықтауға мүмкіндік беретін белгілі бір формада кодталған ақпарат. Американдық психоаналитик Клотер Рапай өзінің "мәдени код" кітабында былай деп жазды: "Мәдени код - мәдени бейсаналық. Ол біздің санамыздағы кез-келген ұғыммен байланысты бейнелер жиынтығын анықтайды. Бұл біз айтатын немесе анық білетін нәрсе емес, тіпті өз түсінігімізден жасырылған, бірақ біздің әрекеттерімізден көрініс табады" [3]. Мәдени кодты зерттеу адамның қалыптасуына үлкен әсер ететін және кез-келген қоғамдастық қызметінің бағдарларын құратын біртұтас ұлттық жүйе ретінде ата-бабаларымыздың мәдени мұрасы арқылы жеке адамның да, тұтастай алғанда ұлттың да мәнін түсінудің негізгі кілттерінің бірі болып қала береді. Н.Добролюбов ұлт туралы айтқанда: "Ұлттық рухқа еніп, өмір сүріп, онымен бірге болу керек",-деп есептесе [4], Аймақ Әбілда “Ұлт мәдениеті - рухымыздың темір қазығы, алтын ордасы” деп есептеді [5]. Кез-келген ұлттық мәдениеттің негізінде ұлттық рух жатыр. Мәдениет-халықтың өмірі, оның жаны, ақыл-ойы мен жүрегі, өткені бүгіні мен болашағы екенін ескерсек, онда ұлттық рух пен ұлттық мәдениетті бөлек қарастыра алмайтынымыз анық. Ұлттық рух - ұлттың негізгі мәдени коды. Ұ.Сыдыков “Ұлттық рухы біртұтас, айқын, асқақ халықтар ғана тарих көшінде ұлы жеңістерге жететіні адамзат қоғамында сан мәрте дәлелденген. Ұлттық рухты ояту, қалпына келтіру деген ескіні көксеу, консерватизм емес. Мысалға, Жапония ұлттық рухты берік сақтап қалғанының арқасында жаһандану көшінен қалмай экономикасы, мәдениеті дамыған мықты мемлекет ретінде қалып­тасып отыр. Бізде де заманның ағымына қарай белгілі бір жүйеге, логикаға, ұлттың негізгі мақсатына сәйкес ұлттық рухты жандандыру, ояту жұмысын жүргізу керек”,- деп текке айтпаған [6]. Осы тұрғыдан қарастырғанда, ұлттық мәдениет тарихында зар заман өкілдерінің алар орны маңызды. Зар заман өкілдерінің шығармаларында ұлттық рухтың ерекше сарыны байқалады.

"Зар заман" дәуірінің ақындары дала тұрғындарының әлеуметтік-экономикалық жағдайының айтарлықтай нашарлауына, патшалық жерінің кеңеюіне және жайылымдық жерлердің тарылуына куә болды. Әскери бекіністер желілерінің құрылысы, хан билігінің жойылуы, округтік бұйрықтардың пайда болуы, жергілікті тұрғындардан жерді алып қою, экономикадағы терең дағдарыс дала тұрғындарының әлеуметтік-экономикалық жағдайының айтарлықтай нашарлауына әкелді. Бұл оқиғалар қатыгездікпен басылған И.Тайманұлы, М.Өтемісұлы, Қ.Қасымұлы, Ж.Нұрмұхамедұлы басшылығымен болған көтерілістердің туындауына себеп болды. Өлкеде болып жатқан оқиғаларды бақылау ХХ ғасырдың 40-60-шы жылдарындағы ойшылдардың терең саналы сенімдерінде қалыптасты және олардың жұмысында көрініс тапты. Жазушы М.Әуезовтың "Зар заман" дәуірі деп атаған XIX ғасырдың ортасындағы ойшылдар өз шығармаларында тәуелсіздіктің өткен жылдарын жырлап, халық бірлігінің қажеттілігі туралы айтты. Олар патшалықтың отаршылдық саясатына, дала тұрғындарының жалпы кедейленуіне төзгісі келмеді және халықтың болашағы үшін шын жүректен алаңдады. Ақындар өз шығармаларында болыс билеушілерінің парақорлығын, билердің беделінің төмендеуін баяндады және т.б. айыптады.

"Зар заман" дәуіріндегі ойшылдардың шығармаларының негізгі идеясы -"Бірлік" және “ұлт” ұғымдары іргелі болып саналатын халық пен мемлекеттің тұтастығы. Бұл жолда ойшылдар дала тұрғындарының, сонымен бірге қазақтардың халық ретінде ерекше менталитеті мен ұлттық сипатының сақталуын көрді. Олар "Біз бірлік-берекеден айырылып барамыз, бүйте берсек халық ретінде жоғалып кетеміз",-деп алаңдады. Осы дәуірдегі ойшылдардың шығармашылығының идеологиялық құндылығы - олар халықтың рухын көтеруге ұмтылды. Осы кезеңдегі ойшылдар Ресей империясының даланы әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени отарлауына ашық наразылық білдіреді. Бұл тығырықтан шығар жолда олар, ұлттық рухты көтеру арқылы ұлттық мүддені сақтау мүмкін деп есептеді. Олар отаршылдық әкімшіліктің, сондай-ақ әртүрлі деңгейдегі шенеуніктердің зұлымдықтарын көрді. Кейбір ойшылдар бұрынғы хан билігін қайтаруды армандады.

XIX ғасырдың 40-60 - шы жылдарындағы осы бағыттың жарқын өкілдері Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Монкеұлы және т.б. Мұстафа Шоқай “Ұлттық рухтың негізі – ұлттық тіл” десе, зар заман кезеңініңде ұлттық рух - ұлттық бірлік пен еркіндікте деп көрсетті. Әрине, әр кезеңде ұлтық мәдени код өзгеріп отыратыны анық, десе де ұлттың ұлттық болмысы өзінің күре тамырларынан алшақтамайды. “Ұлттық рух” ұғымы тұтастай ұлттың өткені мен бүгінін, болашағын, дәстүрі мен мәдениетін, ұлттық болмысын, тарихын айшықтайды. Жазушы М. Әуезов атап кеткендей, «Зар заман» дәуірінің ақындары XIX ғасырдың ортасына дейін елдің өткен еркін өмірін аңсап, ұлтты рухани құндылықтарынан ажырамауға шақырды, халықтың тағдырын мұң-зармен жырлай отырып, ұлттық рухты дәріптей алды. Олар патшалық Ресейдің отаршылдық өктемдігіне, халықтың өз жерінде ауыр жағдайға түскеніне көнбеді. «Зар заман» ақындары елінің ертеңі үшін алаңдады, өткенді сағынышпен, аңсаумен еске алды. Зар заман философиясының көрнекті өкілі Шортанбай Қанайұлы (1818-1881) болды. Ол өзінің "Зар заман" атты еңбегінде Қазақстанның Ресейге қосылуынан кейінгі қазақ тарихының кезеңін қайғы дәуірі деп атайды. М.Әуезов Шортанбайдың «Зар заман» толғауы – «... ілгері, соңғы ірі ақындардың барлық күй сарынын бір арнаға тұтастырғандай жиынды өлең...»,- деп жоғары баға берген еді [7]. Ал, Дулат Бабатайұлы (1802-1874) өз еңбектерінде хандық жойылғаннан кейін, билік сұлтандар мен болыс билеушілеріне берілген кезде қазақ даласындағы әлеуметтік қайшылықтарды көрсетті. Дулат халықтың ауыр өмірін бейнелейді, патша отарлаушыларының зорлық-зомбылығын айыптайды. Дулат өз істерімен және өлеңдерімен қазақ жерін отарлауға қарсы шыққан, ұлттық рухты дәріптеген адамдардың бірі болды. "Ақтан жас" өлеңінде ол бұрын қазақтар жоңғарлардан қорғаған жер енді отарлаушылардың қолына түскені туралы жазады. Алайда, патша әкімшілігі өзінің басып алу жоспарларынан бас тартпайды. Қазақстанның Ресейге қосылуын Дулат қазақ халқының үлкен бақытсыздығы деп бағалайды. Ақын Мұрат Мөнкеұлы (1843-1906 жж.) өз шығармаларында қоныс аударушыларға жағымсыз көзқарас білдіріп, халықты жаңа жерге көшуге шақырады. Мұрат-діни бағыттағы ақын және қазақ даласындағы исламның негізін қорғайды. Сонымен бірге ол отаршылдыққа қарсы белсенді күрескер болды. Зар заман философиясы ұлттық болмысты, ұлттық мәдениетті, ұлттық рухты дәріптейтін ұлттық философия болғанын байқау қиын емес. Ұлттық идеологияның рухани бастаулары сөз болғанда, ұлттық рух ұғымымымен ұштасады. Адамның рухы сияқты, ұлт рухы да ұлттық тарихтың ғасырларында ең нәзік, терең интеграцияланған, ұлттық өзін-өзі танудың онтологиялық өзегі болып табылады. Ұлт рух ұлттық болмыстың ең іргелі тұрақты негізі екенін ескерсек, зар заман кезеңінің өкілдері ұлттық рух өмір сүретін жерде ұлт та тірі деп есептегені анық.

Әдебиеттер:

1. Язык как культурный код нации / отв. ред. А.В.Зеленщиков, .Г.Хомякова. - Спб.: Изд-во С.-Петерб. ун-та, 2014.- 264 с. ISBN 978-5-288-05539-3
2. Соловьев, В.М. Культурология : учебник для вузов / В.М.Соловьев. - 2-е изд., испр. и доп. - Москва ; Берлин : Директ-Медиа, 2019. - 616 с.
3. Рапай К. Культурный код. Как мы живем, что покупаем и почему / К.Рапай - «Альпина Диджитал», 2007
4. Добролюбов Н.А. Избранное. Авт. вступит, статьи У. Гуральник. М., «Искусство», 1975. - 439 с.
5. https://www.zharar.com/index.php?do=shorttexts&action=item&id=23910
6. Сыдықов Ұ. Ұлттық рух және ақпараттық кеңістік: Мақалалар / Ұ.Сыдықов. – Алматы: «Каратау КБ» ЖШС; «Дәстүр», 2015.– 288 б.
7. http://asylbilim.kz/load/p_nder/aza_debieti/d_st_rli_a_yndy_poehzija_d_babataj_ly_m_temis_ly_shernijaz_zh_shortanbaj_s_jinbaj_a_majly_ozha_s_b_o_das_ly_m_m_ke_ly_k_boran_l_ly/10-1-0-66